Stryjeński Karol (1887–1932), architekt, rzeźbiarz, grafik, pedagog.
Ur. 15 XI w Krakowie, był wnukiem Aleksandra (zob.), synem Tadeusza (zob.) i Marii z Bobrownickich, bratankiem Kazimierza (zob.), bratem Władysława (zob.).
S. zdał maturę w r. 1905 w Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie; od siedemnastego roku życia cierpiał na chorobę szpiku kostnego w nodze. W l. 1907–11 studiował na wydz. architektury politechn. w Zurychu. Po studiach pracował w l. 1911–12 w firmie architektonicznej ojca i wspólnie z nim wykonał pięć projektów oraz uczestniczył w trzech konkursach. W r. 1912 w konkursie na domy mieszkalne z ogródkami oraz na towarzyszącej mu Ogólnopolskiej Wystawie Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym otrzymał (razem z ojcem) dwie pierwsze nagrody (w kategorii IV – dom o tanich mieszkaniach dla ośmiu rodzin i kategorii V – dom dla czterech rodzin w kolonii robotniczej). W r. 1913 wyjechał do Paryża i krótko studiował tam rzeźbę w École des Beaux Arts. Po powrocie do Krakowa związał się t.r. z nowo powstałymi Warsztatami Krakowskimi i współpracował w nich z Jerzym Warchałowskim, Wojciechem Jastrzębowskim, Karolem Tichym i Mieczysławem Kotarbińskim. W kwietniu 1914 w konkursie na krzyże i kapliczki wiejskie, rozpisanym za pośrednictwem Krakowskiego Koła Architektów przez Związek Księży Unitas zdobył II nagrodę. Po wybuchu pierwszej wojny światowej wstąpił t.r. do Legionów Polskich, ale niebawem z powodu złego stanu zdrowia został zwolniony. Poświęcił się odtąd całkowicie pracy w Warsztatach Krakowskich. Zajmował się stolarstwem, projektował meble, kilimy i zabawki, uprawiał grafikę (głównie drzeworyt); założył też pracownię dla byłych legionistów oraz kierował tam sprawami organizacyjnymi i finansami. Dla Naczelnego Komitetu Narodowego wykonał w r. 1916 tarczę legionową m. Sambora. W Warsztatach poznał Zofię Lubańską (zob. Stryjeńska Zofia) i w r. 1916 wziął z nią ślub. Razem z żoną związał się w r. 1917 z ruchem formistów (futurystów); był współtwórcą krakowskiego klubu futurystów «Gałka Muszkatołowa» i wspólnie z kolegami ozdobił malowidłami siedzibę klubu w kawiarni «Esplanada». W r. 1918 zdobył nagrodę w konkursie na projekt mebli włościańskich. W r. 1919 przebywał z żoną w Paryżu; małżeństwo przechodziło kryzys. Po powrocie do Krakowa małżonkowie zamieszkali w domu Pugetów przy ul. Wolskiej (obecnie Piłsudskiego). W r. 1921 założył S. przy Warsztatach wydawnictwo «Fala», publikując w nim m.in. książki z ilustracjami żony oraz grafiki Jana Wojnarskiego. Na początku r. 1922 otrzymał nagrodę za projekt kilimu w konkursie towarzystwa pt. „Kilim Polski”, a w maju t.r. razem z Władysławem Skoczylasem urządził salę polską na Międzynarodowej Wystawie Książki we Florencji. Również t.r. wygrał konkurs na plan regulacyjny Zakopanego. Jego projekt był pionierską propozycją zagospodarowania przestrzennego; zakładał przekształcenie miejscowości w uzdrowisko oraz ośrodek wypoczynkowy i sportowy na skalę europejską. S. wyznaczył granicę ekspansji budowlanej w kierunku Tatr, zaproponował ograniczenie zwartej zabudowy małomiasteczkowej na korzyść wolnostojących budynków o cechach regionalnych, planował wytyczenie szerokiego prospektu równoległego do Krupówek, budowę parku sportowego ze stadionem, lodowiskiem, kortami tenisowymi i skocznią narciarską, krytego basenu wykorzystującego cieplice na Jaszczurówce, kolejki na Gubałówkę, lotniska w Nowym Targu oraz wielu schronisk w okolicy. Już w tym okresie był zwolennikiem integralnego związku architektury z pejzażem (O sposobie budowania schronisk w Tatrach, „Wierchy” R. 1: 1923 nr 1 s. 125–8). Plan regulacyjny S-ego nie został zrealizowany, stał się jednak podstawą późniejszych rozwiązań, także z jego udziałem.
Pierwsza nagroda w konkursie na plan Zakopanego i zainteresowanie S-ego Podhalem, przyczyniły się do powołania go w r. 1923 na stanowisko dyrektora zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego; posadę objął w marcu t.r. i zamieszkał tamże z żoną i paromiesięcznymi synami-bliźniakami. Gruntownie zreformował Szkołę, zastępując nastawiony na kształcenie rzemieślników austriacki system nauczania metodami rozwijającymi indywidualne zdolności uczniów, zwłaszcza w zakresie rzeźby i dekoracji. Rozbudował i zelektryfikował hale warsztatowe, powiększył internat, reaktywował Warsztaty Absolwentów (rodzaj spółdzielni pod kontrolą Szkoły). Założenia programu nauczania przedstawił w r. 1924 w ukazującym się nieregularnie czasopiśmie „Giewont”. Do najlepszych uczniów S-ego należeli Antoni Kenar i Marian Wnuk. Wyroby artystyczne Szkoły prezentowano w maju 1924 w Salonie Czesława Garlińskiego w Warszawie. W r. 1925 na Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych i Przemysłu Współczesnego w Paryżu Szkoła otrzymała Grand Prix za drzeworyty i za metody nauczania oraz złoty medal w dziedzinie rzeźby; sam S. zdobył dwie pierwsze (dyplomy honorowe), trzy drugie (złote medale) oraz jedną trzecią (srebrny medal) nagrody, otrzymał też Krzyż Legii Honorowej. Na wystawę zaprojektował, wspólnie z Józefem Czajkowskim, pawilon polski oraz kiosk z lajkonikiem w Dziale Atrakcji na Esplanade des Invalides. Od r. 1923, obok Jerzego Mieczysława Rytarda, Juliusza Zborowskiego i Wacława Denhoffa-Czarnockiego, był S. członkiem redakcji „Gazety Zakopiańskiej i Dekad Literackich” (ukazały się trzy numery).
Oprócz Szkoły prowadził S. w Zakopanem, razem z architektami Janem S. Meyerem i Franciszkiem Kotkowiczem, biuro projektowo-budowlane. Realizował zagrody, domy drewniane i murowane oraz wille. Projektując willę dr. Gustawa Nowotnego na Gubałówce, zapoczątkował nowy, odmienny od wcześniejszych realizacji Stanisława Witkiewicza, nurt budownictwa góralskiego, łączący tradycyjne elementy lokalne z formami współczesnymi; nazwano go wówczas «rewizjonistą stylu zakopiańskiego». W l. 1923–7 zaprojektował schroniska w Dolinie Pięciu Stawów Polskich (zbudowane przez uczniów Szkoły Przemysłu Drzewnego, niezachowane) i na hali Ornak (niezrealizowane) oraz wnętrze schroniska «Murowaniec» na Hali Gąsienicowej. Nawiązując do jednej z idei swego planu regulacyjnego Zakopanego, zainicjował powstanie spółki «Park sportowy», która doprowadziła do budowy skoczni narciarskiej na północnym stoku Krokwi. S. zaprojektował tę skocznię (zwaną później Wielką Krokwią); została ona uroczyście otwarta 22 III 1925, w obecności prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Planował też postawić w Zakopanem pod reglami świątnicę, czworoboczną budowlę drewnianą z posągiem Światowida na dziedzińcu otoczonym krużgankami, przeznaczoną na różne uroczystości. W tej sprawie korespondował z Władysławem Orkanem oraz m.in. Stefanem Żeromskim, Kazimierzem Tetmajerem i Janem Gwalbertem Pawlikowskim. W r. 1926 zaprojektował i postawił granitowe mauzoleum Jana Kasprowicza na Harendzie (prochy poety złożono tam w sierpniu 1933, już po śmierci S-ego). Przyczynił się do ożywienia Tow. Sztuka Podhalańska (zwłaszcza sekcji literackiej i teatralnej) oraz konsolidacji miejscowego środowiska artystycznego. Po rozwiązaniu Towarzystwa pomagał w r. 1926 w realizacji inicjatywy uczniów i profesorów Szkoły Sztuk Pięknych (SSP) w Warszawie, dzięki której powstała spółdzielnia artystów i rzemieślników «Ład»; został członkiem jej zarządu. Był pomysłodawcą zbudowania w Zakopanem domu pracy twórczej, pod budowę którego zakupił parcelę; z poparciem Rafała Malczewskiego, Tadeusza Koniewicza, Augusta Zamoyskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza organizował imprezy, z których dochód przeznaczał na ten cel. Działał na rzecz rozwoju Muz. Tatrzańskiego, był wieloletnim prezesem Oddz. Zakopiańskiego Polskiego Tow. Tatrzańskiego (PTT) i prezesem jego sekcji narciarskiej, sędzią narciarskim oraz aktywnym członkiem sekcji przyrody wysokogórskiej, a w l. 1923–9 także członkiem Zarządu Głównego PTT. W r. 1926 pełnił funkcję prezesa TOPR. T.r. opublikował artykuły Sport w Zakopanem („Świat” nr 6) i Plan regulacyjny („Głos Zakopiański” R. 4 nr 4). Był w Zakopanem osobą znaną i popularną, uchodził za donżuana; w październiku 1925, z powodu «rozpuszczania […] publicznie wyssanych z palca plotek» wyzwał na pojedynek S. I. Witkiewicza; konflikt został zakończony polubownie.
W r. 1927 doprowadził S. do umieszczenia żony w zakładzie psychiatrycznym w Batowicach pod Krakowem; był to ostateczny powód do rozwodu, który nastąpił pod koniec t.r. Następnie wyjechał do Warszawy i jako profesor zwycz. objął pracownię rzeźby monumentalnej i technik metalowych SSP; jego bliskimi współpracownikami byli Franciszek Strynkiewicz i Henryk Grunwald. Nie mając stałego miejsca zamieszkania, przebywał w Warszawie u przyjaciół, m.in. u Jastrzębowskiego. Pracę pedagogiczną łączył z działalnością społeczną na rzecz studentów oraz organizowaniem warszawskiego życia artystycznego. Był kuratorem studenckiej Bratniej Pomocy, dla której zdobywał fundusze i urządzał konkursy (m.in. „Sport w sztuce”). W r. 1929 założył spółdzielnię rzeźbiarzy «Forma», której członkami byli m.in. Kenar, Wnuk, Alfons Karny, Natan Rappaport i Karol Tchorek. T.r. współorganizował Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu. Również t.r. był członkiem sądu w konkursie na pomnik Wojciecha Bogusławskiego, a w r. 1930 – w konkursie na pomnik-mauzoleum poległych w bitwie pod Ostrołęką w powstaniu listopadowym. Redagował pismo „Plastyka”, którego jedyny zeszyt ukazał się w r. 1930. Po Władysławie Skoczylasie objął funkcję prezesa Polskiego Klubu Artystycznego (z siedzibą w hotelu «Polonia») w Warszawie. Utrzymując nadal kontakt z Zakopanem i pełniąc funkcję prezesa sekcji narciarskiej PTT, współorganizował w r. 1929 mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym Międzynarodowej Federacji Narciarskiej (Fédération Internationale de Ski, FIS).
W r. 1930 został S. członkiem I Rady nowo powstałego IPS. W r. 1931 objął funkcję wiceprezesa Rady IPS (prezesem był Skoczylas), a w styczniu 1932 został dyrektorem Instytutu. Był komisarzem wystawy „Salon Listopadowy”, otwartej 29 XI 1930, w stulecie wybuchu powstania listopadowego, zarazem inaugurującej działalność IPS w tymczasowej siedzibie przy ul. Krzywe Koło 5, w kamienicy Baryczków. W sierpniu 1931 w Zakopanem poświęcono pomnik nagrobny Bartusia Obrochty, zaprojektowany przez S-ego i wykonany pod jego kierunkiem. T.r., również wg projektu S-ego, zbudowano nowoczesny pawilon wystawowy IPS przy ul. Królewskiej 13 w Warszawie (otwarty 21 IX t.r., niezachowany) oraz dokonano adaptacji pawilonu wystawowego IPS w Łodzi. S. był inicjatorem wielu wystaw w Instytucie; za jego kadencji odbyła się pierwsza ekspozycja kapistów (1931), a w l. 1931–2 cykl ważnych wystaw retrospektywnych: Stanisława Wyspiańskiego, Władysława Podkowińskiego, Leona Wyczółkowskiego, Xawerego Dunikowskiego i Rafała Malczewskiego. S. i Skoczylas zaprojektowali w IPS wystawę Piotra Michałowskiego (zrealizowana po śmierci S-ego w r. 1934); wg planu S-ego powstały też wystawy: Stanisława Noakowskiego, Zygmunta Waliszewskiego, Augusta Zamoyskiego oraz ekspozycja polskiej sztuki gotyckiej i polskiej martwej natury. Nakładem IPS wydano tekę drzeworytów Tadeusza Kulisiewicza z cyklu „Szlembark”. W r. 1931 wziął S. udział w konkursie na projekt pomnika Zjednoczenia Ziem Polskich w Gdyni (sąd konkursowy zakupił projekt opracowany przez niego wspólnie z Janem Szczepkowskim). Nadal publikował artykuły na temat regionu podtatrzańskiego, m.in. Plan regionalny Podhala („Gaz. Podhalańska” R. 19: 1931 nr 3–7). Był aktywnym członkiem Tow. Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych. Do jego późnych, niezrealizowanych planów należą pomysły utworzenia muzeum Wyspiańskiego i założenia inst. muzycznego w Krakowie oraz wzniesienia pomnika Stefana Żeromskiego w Warszawie.
S. odznaczał się talentem organizacyjnym; w Krakowie, Warszawie i Zakopanem był animatorem życia artystycznego. Przyjaźnił się z architektami, muzykami (m.in. Karolem Szymanowskim) i pisarzami, zwłaszcza poetami grupy Skamandra (Jarosławem Iwaszkiewiczem, Julianem Tuwimem, Janem Lechoniem, Marią z Kossaków Pawlikowską). Ostatni rok życia spędził w domu architekta Franciszka Lilpopa, którego córka Felicja opiekowała się nim do śmierci. Przewieziony po dwóch wylewach krwi do mózgu do Krakowa, zmarł tam 21 XII 1932; został pochowany 23 XII w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim. Zgodnie z jego wolą 29 IV 1933 przeniesiono jego szczątki na Pęksowy Brzyzek w Zakopanem. Drugi pogrzeb S-ego miał bardzo uroczysty charakter, m.in. z udziałem wielu gości z Warszawy, których przywiózł specjalny pociąg.
W małżeństwie z Zofią z Lubańskich miał S. córkę Magdalenę (1918–1991), zamężną Jaques-Dalcroze, zmarłą w Genewie, oraz bliźniaczych synów: Jacka (zob.) i Jana (zob.).
Po śmierci S-ego jego imię nadano skoczni narciarskiej na Krokwi (nosiła je formalnie do r. 1989, lecz po drugiej wojnie światowej nie było używane). W r. 1933 otwarto Dom Artystów im. S-ego, zbudowany przez Mariana Wimmera na zakupionej przez S-ego działce przy drodze z Bukowiny Tatrzańskiej do Morskiego Oka (spłonął w r. 1937). Również w r. 1933 imieniem S-ego nazwano obozy letnie dla młodych plastyków. W lipcu t.r. dał pierwsze przedstawienie teatr artystyczny «Cricot», założony w Krakowie m.in. z inicjatywy S-ego. W r. 1938 w IPS na wystawie „Sztuka tkacka w Polsce, dawna i współczesna” pokazano prace S-ego. Jego projekty (głównie mebli i przedmiotów użytkowych), wykonane przez uczniów Szkoły Przemysłu Drzewnego, a także inne jego prace znajdują się w Zakopanem, w: Muz. Tatrzańskim, Zespole Szkół Plastycznych im. Kenara, Zespole Szkół Budowlanych (dawne Liceum Kenara) oraz zbiorach prywatnych, ponadto w Muz. Narodowym w Warszawie, u spadkobierców Jastrzębowskiego i w posiadaniu rodziny.
Portret temperowy przez żonę S-ego, Zofię, niedatowany, w posiadaniu rodziny; Szkice portretowe: przez żonę, niedatowane, w posiadaniu Anny Syrzistie w Kr., przez Rafała Malczewskiego z ok. l. 1925–30 w Muz. Narod. w W.; Fot. w: Enc. Tatrzańska; – Pol. Bibliogr. Sztuki (kilkakrotnie S. pomylony z ojcem, Tadeuszem); – Dużyk J., Wokół Zygmunta Waliszewskiego, „Roczn. B. PAN w Kr.” T. 44: 1999 s. 417, 419; Folga-Januszewska D., Rafał Malczewski i mit Zakopanego, Olszanica 2006; Huml I., Warsztaty Krakowskie, W. 1978 (liczne nieścisłości); Kenarowa H., Karol Stryjeński – pierwszy rewizjonista stylu zakopiańskiego, „Wierchy” R. 44: 1975 s. 65–84; taż, Od zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego do Szkoły Kenara, Kr. 1978 s. 158–81; Lameński L., Z dziejów środowiska architektonicznego Krakowa w l. 1879–1932. Tadeusz Stryjeński i jego współpracownicy, w: Architektura XIX i początku XX w., Wr. 1991 s. 33; Milewska W., Zientara M., Sztuka legionistów polskich i jej twórcy 1914–1918, Kr. 1999; Nowak J. T., Tarcze Legionów Polskich 1915–1917 w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Kr. 2006; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; Pol. życie artyst. w l. 1915–39 (fot.); Sosnowska J., Materiały do dziejów Instytutu Propagandy Sztuki (1930–1939), W. 1992; – Kossak W., Listy do żony i przyjaciół (1883–1942), T. 2. Lata 1908–1942, Oprac. K. Olszański, Kr. 1985; Lilpop-Krancowa F., Wspomnienie o Karolu Stryjeńskim, „Twórczość” R. 33: 1977 nr 4 s. 84–98; Malczewski R., Pępek świata. Wspomnienia o Zakopanem, W. 1960; Orkan W., Listy ze wsi i inne pisma społeczne, W. 1981 I; Stryjeńska Z., Chleb prawie że powszedni. Pamiętnik, Oprac. M. Grońska, W. 1995 (fot.); Szymanowski K., Korespondencja. T. 3 1927–1931, Oprac. T. Chylińska, Kr. 1997; Witkiewicz S. I., Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicystyczne, Oprac. J. Degler, W. 1976 s. 77–8; – „Architekt” R. 13: 1912 z. 6–7 s. 75, R. 17: 1922 z. 3–4 s. 26–7; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Ilustr. Kur. Codz.” 1932 nr 356, 1933 nr 119, „Kobieta współcz.” 1933 nr 1 s. 10 (N. Samotyhowa), „Kur. Pozn.” 1933 nr 1, „Przegl. Turystyczny” R. 2: 1933 nr 1 s. 12, Spraw. Komitetu TZSP za r. 1932, W. 1932 s. 16, „Sztuki Piękne” R. 9: 1933 s. 75, 79, 241, „Światowid” 1933 nr 1, „Tyg. Ilustr.” 1933 nr 1 s. 17, „Wiad. Liter.” R. 10: 1933 s. 2 (F. Goetel), s. 4 (W. Skoczylas, K. Szymanowski, W. Jastrzębowski, K. Wierzyński, R. Malczewski, J. Warchałowski, M. Sterling), „Wierchy” R. 11: 1933 s. 156–8 (R. Malczewski), „Znak” 1933 nr 1 s. 13 (L. Bielska); – B. Jag.: rkp. 8630 III k. 50–51.
Jolanta Laskownicka